Akcja

Akcja – szeroki termin obejmujący performance, happening, interwencję i inne działania artystyczne wiążące się z działalnością konceptualną, które odbywają się najczęściej w przestrzeni publicznej, zarówno efemeryczne, ale i zostawiające ślad lub znikające samoistnie po pewnym czasie.

Kojarzone z grupą artystów austriackich działających w latach 60. XX wieku. Ich początki sięgają także do dadaizmu i surrealizmu. W Polsce przykładem akcji są między innymi uliczne interwencje Akademii Ruchu z lat 70.

Ambalaż

Ambalaż – również opakowanie; gest artystyczny polegający na opakowaniu lub osłonięciu czegoś w mniejszej i większej skali, poczynając od przedmiotu i pomnika, przez most czy budynek, kończąc na wyspie. Wtedy to, co zasłonięte, zyskuje uwagę odbiorcy, nowe sensy i możliwości odczytania. Najsłynniejsze prace wykonywane są przez Christo i Jeanne-Claud (np. opakowanie berlińskiego Reichstagu), a Polsce realizował go na przykład Tadeusz Kantor.

Bilbord

Bilbord – także billboard, jedna z najpopularniejszych form reklamy outdoorowej. Dużych rozmiarów tablica eksponowana najczęściej na budynkach oraz przy arteriach komunikacyjnych. Prócz dominującej funkcji reklamowej, wykorzystywana jest także dla przekazów politycznych, kampanii społecznych, a także promocji miasta. Bilbord artystyczny nie włącza natomiast oglądającego w konieczność partycypacji w konsumpcji towarów czy usług, ale przynosi bezinteresowne przeżycie estetyczne, podnosi kwestie społeczne, kontestuje zastaną rzeczywistość.  

Wykonanie dzieła na bilbordzie lub serii bilbordów zapewnia artyście dużą widoczność w przestrzeni publicznej. Z drugiej strony jest wymagającym medium, ponieważ w natłoku miejskich komunikatów wizualnych kojarzony jest przede wszystkim ze światem reklamy.

W Polsce długofalowym działaniem wykorzystującym bilbord był projekt Zewnętrznej Galerii AMS prezentujący różnorodność tematyczną dzieł artystów współczesnych, najczęściej młodych. Na bilbordach stale prezentuje swoje prace Galeria Rusz, która od 1999 roku prowadzi działalność wystawienniczą w Toruniu, otwierając także oddziały w innych miastach.

Happening

Happening – wydarzenie, zdarzenie; działanie artystyczne, które często ma miejsce w przestrzeni publicznej. Składa się z serii czynności, które, bazując na przypadku i intuicji, nie są całkowicie zaplanowane przez twórców, po to, by nie wpływać na to, co się może wydarzyć. Celem happeningu jest zacieranie granic: między sztuką czy dziedzinami sztuk a widzem, porządkiem a spontanicznością, artystami a widzami. Jego głównym celem jest włączenie w przebieg zdarzenia człowieka napotkanego na ulicy. Zwykle pozostaje działaniem efemerycznym, które bywa rejestrowane przy pomocy dokumentacji fotograficznej czy filmowej. Happening rozwijał się w Stanach Zjednoczonych od przełomu lat 50. i 60., czerpiąc inspiracje z twórczości dadaistów i surrealistów. Za pierwszy uznaje się 18 happenings in 6 parts (18 wydarzeń w 6 częściach) z 1959 roku zrealizowany przez Allana Kaprowa. Złotymi zgłoskami zapisał się też w jego historii John Cage, a w Polsce – Tadeusz Kantor czy Pomarańczowa Alternatywa.

Instalacja

Instalacja – termin używany od lat 70. XX wieku. Mimo swojej przynależności galeryjnej występuje także w przestrzeni publicznej, w której jest wielowymiarową konstrukcją przestrzenną łączącą różne elementy, techniki i media. W przestrzeni otwartej ta forma wyrazu artystycznego zwykle osadzona jest przez artystę w relacji z miejscem. Związana z rozwojem wczesnej awangardy XX wieku. Za prekursorów uważa się m.in.: Kurta Schwittesa, Allana Kaprowa, Claesa Oldenburga, Josepha Beuysa.

Kontekst miejsca

Kontekst miejsca – z ang. site-specific; sztuka uwarunkowana miejscem i do niego się odnosząca. Dzieło site-specific, czyli przynależne do danego miejsca, swoją treścią i/lub formą odwołuje się do jego specyfiki, historii, okoliczności społecznych, przez co je także współtworzy. Bierze również pod uwagę jednostkowe aktywności dziejące się w wybranym miejscu, interakcje, uwarunkowania architektoniczne i urbanistyczne.

Kontrmonument

Kontrmonument – odpowiedź na tradycyjne formy upamiętnienia, np. w postaci realistycznych pomników i rzeźb, które mają w mniej jednoznaczny sposób pełnić funkcje komunikacyjne i być prawdziwymi nośnikami pamięci. Aktywizują one pamięć historyczną przy pomocy nowej formy, która nie odwołuje się wprost do praktyk z przeszłości. Idea narodziła się w latach 80. XX wieku, a związana była z nurtem sztuki konceptualnej. Kontrmonumenty takie jak Pomnik Negatywny w Kassel, Pomnik Ofiar Holocaustu w Wiedniu czy Pomnik Przeciwko Faszyzmowi w Hamburgu, a także pomniki „ożywiane” przez Krzysztofa Wodiczkę w niejednoznaczny sposób przypominają o obowiązku pamiętania i stanowią przedmiot refleksji o historiach i wartościach, które przekazują.

Land art

Land art – sztuka ziemi; sięga końca lat 60., jej rozkwit nastąpił w latach 70. W sztuce ziemi artysta skupia się na pejzażu, przeobraża krajobraz naturalny, operuje w sposób dyskretny lub monumentalny na wielkich powierzchniach napisami, rysunkami, nasypami ziemnymi, skałami, usypiskami, wzorami w trawach, łąkach, piasku, błotnistych ścieżkach. Najbardziej znani przedstawiciele to Richard Long, Dennis Oppenheim, Robert Morris, Mile Long Drawing, w Polsce Teresa Murak.

Mozaika

Mozaika – jedno z najbardziej tradycyjnych tworzyw sztuki w przestrzeni publicznej, znane już od starożytności. Polega na tworzeniu najczęściej znacznych rozmiarów wzorów i kompozycji na elementach architektonicznych, ale także dekoracji wnętrz i miejskiego detalu. Wykorzystuje niewielkich rozmiarów różnobarwne elementy w formie kawałków barwionego szkła, ceramicznych kafli i płytek lub kamienia, ale też na przykład odpadów przemysłowych. Jedna z technik malarstwa monumentalnego. Prócz funkcji dekoracyjnych, które przede wszystkim spełnia, często tworzy obrazy upamiętniające np. historię lokalną lub wydarzenia historyczne. Kompozycje plastyczne z wykorzystaniem mozaiki tworzone są często na budynkach publicznych, w metrze i ponurych przejściach podziemnych. W Polsce mozaiki popularne były szczególnie w latach 50. i 60., zdobiły m.in. szkoły, uczelnie, domy kultury i budynki publiczne. Także dziś dużo ich znajdziemy we wnętrzach dawnych sklepów i kawiarni, a także na fasadach modernistycznych budynków.

Mural

Mural – wielkoformatowe malowidło najczęściej wykonane na elewacjach budynków. Zaliczane są do niego także freski i mozaiki. Współczesny mural, jako pierwotna forma ekspresji, sięga swoimi korzeniami do prehistorycznych malowideł naściennych, swoich przodków odnajduje też w egipskich hieroglifach, pompejskich freskach czy renesansowych sgraffito i barokowym iluzjonistycznym malarstwie naściennym. Mural może pełnić szereg funkcji. W przeszłości był dekoracją, ale także służył celom polityczno-rewolucyjnym, np. w Meksyku i krajach Ameryki Łacińskiej lat 20. i 30. XX. Upamiętniał, służył propagandzie, ale i reklamował. Emancypował i walczył o równe prawa (np. wielki ruch muralistyczy lat 60. oparty na muralu społecznym, walczył z rasizmem, biedą, wyzyskiem i nietolerancją). Obecnie w Polsce zyskał wielką popularność i stał się dominującą formą sztuki, a coraz częściej także reklamy w przestrzeni publicznej

Neon

Neon – jego funkcja użytkowa wiąże się z reklamą świetlną sklepów, aptek, restauracji i barów, bibliotek, kin, instytucji i innych punktów usługowych i komercyjnych oraz miejsc użyteczności publicznej. Tego rodzaju reklama rozświetla mroki ulicy, przyciąga, jest lepiej widoczna niż typowe szyldy reklamowe i niesie atrakcyjną oraz dziś często nostalgiczną wartość estetyczną. Neon jest także tworzywem dla sztuki. Z rurek neonowych artyści tworzą instalacje (zarówno w przestrzeniach galeryjnych, jak i w publicznych), wykorzystują ich elementy w muralach, a także odnawiają i przerabiają dawne znaki. Nośnik ten jest wdzięczny także dlatego, że umożliwia stworzenie ruchomego obrazu, a po zmroku ma już niewielu konkurentów w przestrzeni publicznej.

Dziś możemy zaobserwować zwiększone zainteresowanie neonem, próby jego zachowania w pierwotnych lokalizacjach, konserwacji i odnawiania ulicznych reklamowych znaków świetlnych, szczególnie PRL-owskich neonów z lat 50. i 60. Coraz częściej pojawiają się inicjatywy wpisujące nowe neony we współczesne miasto – stają się one wówczas detalami designu miejskiego i systemów zewnętrznych oświetleń architektonicznych itp. W Warszawie zorganizowano konkurs na neon dedykowany miastu, a rekonstrukcja neonów odbywa się ze zbiórek publicznych i w ramach prywatnych przedsięwzięć. 

Performance

Performance – rodzaj występu, przedstawienia, w którym, inaczej niż w happeningu, widz zwykle nie bierze udziału w działaniu artysty. Jest zaplanowany, artysta często wykorzystuje własne ciało, ale także przedmioty czy kontekst danego miejsca, a sam występ podlega zwykle dokumentacji. Mimo że głównie kojarzony ze światem galerii, performance ma miejsce także w przestrzeni publicznej, w której miał wyjść do odbiorcy ze sztuką z murów instytucji, by najczęściej zwrócić uwagę na kontekst miejsca – kulturowy czy symboliczny. Potrafi być obrazoburczy i kontrowersyjny, kiedy eksploruje tematykę nagości, bólu, seksualności czy religii. Związany z ideą konceptualizmu, swój rozkwit przeżywał w latach 60. i 70. Pełnymi garściami czerpie z dadaizmu, futuryzmu i surrealizmu. Polscy przedstawiciele to m.in. Zofia Kulik i Przemysław Kwiek, Jerzy Kalina, Grzegorz Kowalski, Zbigniew Warpechowski, Paweł Althamer czy Katarzyna Kozyra, ze światowych John Cage czy Yves Klein.

Plakat

Plakat – jedna z najbardziej rozprzestrzenionych i historycznie utrwalonych form reklamy, informacji i agitacji w przestrzeni publicznej, zarówno w formie legalnej, jak i nielegalnej. Z kolei plakat artystyczny zapewnia artyście widoczność w wielu punktach w mieście, może być medium, dzięki któremu możliwa jest szybka reakcja na bieżące kwestie społeczne i polityczne. Sprzyja temu także relatywnie niski koszt produkcji i dystrybucji. Dzięki temu plakat artystyczny stał się niemal wszechobecnym elementem przestrzeni publicznych miast.  

Pomnik

Pomnik – inaczej zwany monumentem jest pracą rzeźbiarską lub architektoniczną o funkcji najczęściej kommemoratywnej – upamiętnia ważne postaci i wydarzenia. W przestrzeni publicznej współczesnych miast znajdziemy różne jego rodzaje, takie jak posągi, kolumny, kopce i głazy (np. związane z miejscami pamięci), jak i grupy rzeźbiarskie przedstawiające większą liczbę postaci. Historycznie szczególnie istotne są obeliski, piramidy, kolumny, łuki triumfalne, pomniki nagrobne oraz konne.

Po II wojnie światowej pomniki zaczęły mieć szersze założenia przestrzenne, upamiętniając np. miejsca kaźni czy obozy zagłady, pola walki, jak na przykład Pomnik Żydowski w Berlinie. Od lat 70. wielcy zasłużeni synowie narodu czy politycy „schodzą” z cokołów pomników, by zbliżyć się do odbiorcy. Pojawiają się także pomniki rzeczy codziennych, zwykłych ludzi i zwierząt lub spraw, a także przedstawienia abstrakcyjne.

Rzeźba

Rzeźba – jedna z głównych dziedzin sztuk plastycznych. Trójwymiarowa kompozycja z kamienia (marmur, granit), drewna czy metalu (brąz, żeliwo), gliny, gipsu czy cementu. Może być wolnostojąca, wtedy możemy ją obejść i obejrzeć z wielu stron, jak i architektoniczna, czyli zespolona z architekturą, tak jak relief, posągi wieńczące budynki, portale, fryzy. Rzeźbę często spotykamy jako figuratywną, wtedy przedstawia najczęściej człowieka jako posąg, statuę lub popiersie, ale także nieprzedstawiającą. Bardzo rzadko bywa utylitarna. Natomiast współczesna rzeźba publiczna charakteryzuje się jeszcze większą ilością tworzyw – za materiał może wykorzystywać beton, włókno szklane, syntetyczną żywicę, żwir, muł, piasek, lód, odchody słonia czy nawet ludzką krew. Historycznie umiejscawiana w prominentnych miejscach, takich jak place, założenia parkowe, reprezentacyjne promenady i ulice, wzbogaciła się z czasem o nowy arsenał lokalizacji, taki jak szpitale, lotniska, dworce kolejowe i autobusowe, metro czy centra handlowe. Od lat 70. rzeźba ubrązawia też zwykłego człowieka, np. pracującego, ale też zasłużone zwierzęta, „schodzi” z cokołów do przechodnia, „siada” na ławkach oraz coraz śmielej wykorzystuje abstrakcję.